برداشت ماسه از منابع قرضه
مقدمه
برداشت‌های بی‌رویه مصالح شن و ماسه از منابع رودخانه‌ای که در اطراف شهرهای کوچک و بزرگ در حال انجام است.
فعالیت بدون توقف و خارج از مقررات آنها زندگی شهرنشینی و روستاییان را با چالش جدی روبه‌رو کرده است.
باد در هنگام گذر از معادن شن و ماسه ریزگرد و ذرات ریز و سبک را از روی سطح خاک با خود بلند میکند.
فعالیت ماشین‌آلات، حمل و نقل، بارگیری و تخلیه مصالح تشدید گرد و غبار را در این محدوده‌ها ناشی میشود.
همچنین علاوه بر تهدید منابع آب از طریق تبخیر، برداشت بی رویه منابع شن و ماسه، بستر را برای هدر رفت نزولات جوی فراهم میکند.
زیرا شن و ماسه در جذب نزولات جوی و انتقال آنها به سفره‌‌های آب زیر‌زمینی نقش موثری دارند.
بهره برداری بی رویه از مواد رسوبی بستر رودخانه ها، باعث اثرات زیانبار آلودگی های مکانیکی میشود.
این آلودگی به تغییرات فاکتورهای مورفودینامیکی معینی وابسته است.
اثرات بیولوژیکی بهره برداری از شن و ماسه اغلب کمتر از حد واقعی خود برآورد میشوند.
زیرا پیامدهای اختلالات حاصل از برداشت شن و ماسه تنها با فاکتورهای شیمیایی محدود شده اند.
درحالی که به اندازۀ صدمات حاصل از تخلیه برخی از پساب ها و مرگ و میر توده ای و فراگیر جمعیت ماهیان چشمگیر نیست.
به هرصورت برخی از پژوهشگران نشان داده اند که تنوع و عدم تجانس لایه های زیرین بستر، عمق و سرعت جریان آب، به اندازه کیفیت آب ، در کمیت و کیفیت جمعیت آبزیان مؤثر هستند.
به عبارت دیگر کیفیت آب، کیفیت زیستگاه و طبیعت جمعیت ماهیان با یکدیگر ارتباطی تنگاتنگ دارند.
هریک از این عناصر با عنصر دیگر ارتباط متقابل داشته و در توان محیط زیست رودخانه نقش تعیین کننده دارند.
اختلال در تعادل بیولوژیکی رودخانه در اثر برداشت شن و ماسه از بستر آن دارای دو اثر بنیادی است:
برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه، باعث عميق تر شدن بستر آن شده .
در نتيجه به طور موضعي سطح اساس رودخانه براي بالا دست رودخانه تغيير كرده و جابجا مي شود.
به دنبال آن فرسايش قهقرايي به سمت بالا دست آغاز مي شود.
فرسايش قهقرايي در بستر هر رودخانه اتفاق می افتد.
به هر حال ايجاد سطح اساس جديد فرسايش کف را چند برابر می کند.
این موضوع باعث تخريب بستر رودخانه ها در عمق و هم در عرض ميگردد.
به علت ايجاد گودال و چاله هايي كه در اثر برداشت شن و ماسه در بستر رودخانه ايجاد مي گردد، شدت جريان آب كاسته ميگردد.
به همین خاطر پايين دست رودخانه ديگر شدت جريان بالا دست را ندارد.
از طرف ديگر به علت كاهش شدت جريان رود، آب قدرت تخريب بستر را از دست ميدهد.
بنابراين آب در بستر گسترده اي داراي جريان ملايمي میشود.
اين جريان علاوه بر اينكه بسيار ملايم است معمولا در پهنه هاي وسيع و با عمق كمي در جريان هستند.
چنين جريان آبي تحت تاثير نوسانات دماي محيط قرار ميگيرد.
از طرف ديگر شدت آرام آب كمتر باعث جابه جايي لايه هاي آب و در نتيجه اكسيژن ميگردد.
الف – اثرات حفر عمیق بستر رودخانه ها
برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه موجب تغییرات مورفودینامیکی میشود.
دامنۀ این تغییرات به محل برداشت محدود نمیشود بلکه کیلومترها بالاتر از آن دربالا دست و پایین دست رودخانه رخ نشان میدهد.
میزان مواد برداشت شده در محل استخراج معمولا خیلی بیشتر از مقداری است که رودخانه قادر به رسوبگذاری و ترمیم ذخیره شن و ماسه بستر خود میباشد.
به همین خاطر کاهش در ذخیره و موجودی شن و ماسه در اثر بهره برداری بی رویه منجر به پایین افتادن بستر رودخانه و خط داغ آب می گردد.
خط داغ آب با افزایش نسبت بین حجم استخراج شن و ماسه و رسوبگذاری افزایش پیدا میکند و به عبارت دیگر بیشتر پایین می افتد.
در بیشتر موارد محل برداشت شن و ماسه در اثرحفاری و گودبرداری با گذشت زمان بزرگتر می گردد و در نتیجه مسیر آب بیش از حد بزرگ میشود.
حفاری ها سبب نابودی یا ناپایداری زیستگاه های اصلی شده و ثبات آنها را از بین میبرد.
تغییر در چگونگی جریان رودخانه باعث بهم خوردن نظم آبتل ها، ناهمواری ها و تپه ماهورهای کف بستر رودخانه که یکی از مناسبترین محیطهای زیستی آبزیان است میشود.
اثرات بیولوژیک بهره برداری از شن و ماسه بستر رودخانه بصورت بالقوه دارای
پیامدهای خاص خود نظیر ناپایداری بستر رودخانه و ایجاد حفره ها میباشد.
پیامدهای برداشت شن و ماسه برگیاهان آبزی کدری آب و ته نشست لای و لجن در طبقات زیرین و ناپایداری بستر رودخانه ها سبب می شود
که جمعیت گیاهان آبزی نظیر جلبک ها و ماکروفیت ها کاهش یابد.
در نتیجه روی تراکم و متابولیسم زیستمندان اثر بگذارد.
ارزیابی برخی از پیامدهای بهره برداری از شن وماسه از بستر رودخانه
روستاها، شهرها و بسیاری از مسیرهای دسترسی و جاده ها اغلب در کناره و یا نزدیک رودخانه ها احداث می شوند
تا از فواید مجاورت و موقعیت آنها استفاده کنند.
تلماسه ها و بستر رودخانه هایی که بده آّی کمی دارند
اغلب بعنوان منابع مناسبی از شن و ماسه برای ساخت و سازها
مورد استفاده قرار می گیرند.
اثرات برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه ها گرچه خیلی چشمگیرنیست،
اما سبب کاهش یگانگی اکولوژیکی و ثمربخشی رودخانه ها می گردد.
مصرف بی رویه از منابع شن و ماسه بسیاری از رودخانه ها
بموازات افزایش شناخت اثرات زیان بار برداشت شن و ماسه
باعث شده استفاده از منابع بستر دریاها روز به روز بیشتر شود.
بهرصورت اهمیت بستر رودخانه ها بعنوان یک منبع عمده شن و ماسه
بویژه برای کشورهایی که نوار ساحلی ندارند همچنان بقوت خود باقی می ماند.
پیامدهای بهره برداری از شن و ماسه رودخانه ها بقرار زیر قابل جمع بندی است.
